Liberalizam

 

Liberalizam je ideologija koja smatra zaštitu ličnih sloboda osnovnom svrhom postojanja države. Liberali po pravilu stoje na strani prava na odstupanje od ustanovljenih normi i autoriteta po političkim ili religioznim pitanjima, i u tom smislu naprotiv konzervativizma. Pošto je pravo pojedinaca da sami oblikuju svoje društvo takođe među osnovnim postavkama liberalizma, liberali su takođe gotovo uvek suprotstavljeni totalitarnim, i često kolektivističkim ideologijama (fašizmu, komunizmu).

Riječ „liberal“ potiče od latinske reči liber („slobodan“) i liberali svih škola sebe vide kao zaštitnike slobode, posebno slobode od tradicionalnih ograničenja. Počeci liberalizma, u eri prosvetiteljstva, postavili su ovu filozofiju u jasnoj suprotnosti feudalizmu i merkantilizmu. Kada su se kasnije tokom Francuske revolucije i devetnaestog vijeka u toj opoziciji profilisale i daleko radikalnije filozofije, liberalizam se je postavio kao jednako protivan ideologijama socijalizma i komunizma.

 

Pojam i osnovna značenja

Politicka praksa liberalizma obuhvata siroka podrucja drustva, ekonomije i politike, razlicite i cesto protivrecne procese i perspektive. Javljajuci se kao prva i najranija ovovjekovna ideologija kojom su osporavana ustaljena i kanonizovana shvatanja o vladajućem drustvenom i politickom poretku, liberalizam je donio novu filozofiju i poglede na drustva i istoriju, pa i na samog covjeka. U razdoblju duzem od tri stoljeca, koje traje do danas, liberalizam je postao kosmopolitska ideja , pa i ideal,koji svojom otvorenoscu pokazuje neobicnu vitalnost i spo­sobnost da se uprkos epohalnim promjenama i izazovima obnavlja ne samo kao socijalna doktrina vec i kao operativna politicka ideologija. 0 tome svjedoci i najno­vija faza obnavljanja liberalnih koncepcija u razvijenim zapadnim i drugim zemljama, u vi­du tzv. neoliberalisticke orijentacije u politici i ekonomiji.

Uprkos misljenju da se liberalizam” nije ni­kad do kraja artikulisao kao koherentna socijalna doktrina” (C. R. Mils), a mozda i bas zbog toga, on u svom jezgru i svojim osnov­nim vrijednostima jos uvijek ima veliki znacaj za razvoj savremenog drustva, za napredova­nje demokratije i demokratskih oblika u njihovom dubljem i izvornom smislu. Ako su radikalni i ekstremni postulati starog i tradi­cionalnog liberalizma vec odavno izmijenjeni u dugom i bogatom iskustvu razvijenih za­padnih zemalja, to ne znaci da su kljucni li­beralni prinipi prestali da djeluju kao inspiracija i putokaz u nalazenju novih i savrsenijih modela drustvene organizacije i drustvene prakse. Znacaj liberalizma kao ot­vorene i prilagodljive doktrine traje i zbog mnogih negativnih istorijskih implikacija dog­matskih, autoritarnih i unificirajucih doktrina i pokreta, sa raznim formama regresivne poli­tike koje na njihovoj osnovi nastaju. Totalita­rizam, populizam i plebiscilarni cezarizam, autokratske diktature i nacionalizam (taj najzilaviji destruktivni mit XX sloleca), koji imaju razlicite i duboke socijalne korene, do­vode do reaktualizacije liberalizma i obnov­Ijenih liberalnih projekata drustvenih reformi na pragu treceg milenijuma. Potvrduje se sta­ra teza (Torston i Sejbin) da se liberalizmu, u raznim fazama njegovog razvoja, okrecu i iz njega idejno prihranjuju mnogi i veoma ra­zliciti drustveni pokreti i ideologije, od gradjanskog pluralizma, fabijanskog socijaliz­ma, reformisanog demokratskog socijalizma do novog liberalizma. Vrlo cesto, isto tako, liberalnu retoriku usvajaju i prakticno isko­riscavaju autokratski i totalitarni politicki po­kreti, tako da ona postaje cak I deo programskih deklaracija i dokumenata tih konzervativnih i nazadnih struja, sluzeci kao dekorativni element koji prikriva politicke ma­nipulacije i uzurpacije vlasti. Zloupotreba libe­ralnog zargona i veliki uspon laznog liberalizma u savremenoj politickoj praksi jos vise obavezuju politicku teoriju na pazljivu re­konstrukciju izvornih i autenticnih vrijednosti i znacenja liberalizma, posebno u odnosu na otvorene i neophodne demokratske reforme u mnogim zemljama koje napustaju stare to­talitarne rezime. Dosadasnji pokusaji op­seznijih demokratskih promjena pokazali su da bez resenja i ideja nastalih u okrilju libe­ralne politicke tradicije nijedan potpuniji pro­gram demokratskih reformi ne moze biti doveden do kraja.

U poznatoj Istoriji evropskog liberalizma (Bari, 1925), Gvido de Rudjero (Guido de Ruggiero) prije svega konstatuje da u sirem znacenju liberalizam polazi od postulatadu­hovne slobode covjeka (covjecanstva), po ko­joj se ne samo odbacuju deterministicka tumacenja Ijudskog djelovanja i ponasanja vec se, nasuprot njima, postavlja slobodna Ijudska licnost svjesna svoje sposobnosti za nesputani razvoj i samoizrazavanje. U tom smislu, liberalizam je jedna filozofija ili pogled na svijet koji se suprotstavlja pritiscima spo­Ijnih autoriteta i neopravdanom spoljasnjem uplitanju i manipulisanju licnom sferom covje­ka, bilo da se ova odnosi na religioznu, mo­ralnu, intelektualnu, socijalnu, ekonomsku ili politicku oblast licnog zivota. Slicno ovome, Dejvid Held (Held), sustinsku crtu liberalizma vidi u onom mentalnom stavu kojim se tezi ocuvanju vrijednosti licne slobode (narocito slobode izbora i odlucivanja), tolerancije i ra­zuma, nasuprot tiraniji i apsolutistickom siste­mu (Models of Democracy, Polity Press, Cambridge, 1988,41).

Filozofski temelji klasicnog liberalizma postavljeni su u raspravama velikih evropskih politickih mislilaca u razdoblju od XVI do XVIII veka. U panteonu utemeljivaca liberalne doktrine izdvajaju se imena Hobsa (Hobbes), Loka Locke), Bentama(Bentham), Hjuma(Hjum), Fenelona(Fenelon), Monteskjea,Voltera, Konstana, Tokvila I Gizoa, Kanta, Humbolta, Mila, Spensera I mnogih drugih. Glavno duhovno izvoriste na kome su se napajali I nadahnjivali ovi liberalni filozofi,bila je teorija o prirodnim pravima,a uz ovu I pokreti Reformacije I prosvetiteljstva, u čijem su okrilju razvijene I afirmisane bitne istorijske pretpostavke slobode u modernom, novovjekovnom I univerzalnom smislu. Ono što je zajedničko svim tvorcima filozofije ranog liberalizma, bez obzira na velike razlike u uslovima u kojima su živjeli I stvarali, jeste ono što je ujedno I središnji pojam cjelokupne liberalne ideologije, a to je ideja o individualnoj slobodi kao izvornom prirpdnom pravu svake ljudske jedinke, uz koju ide I puna autonomija ličnosti prema svakom drugom čovjeku I vlasti. Kao što je ideja jednakosti( u vezi sa slobodom), središnji pojam demokratije, tako je I sloboda čovjeka(povezana sa ravnopravnošću), jezgro I osnovna polazna tačka svih varijanata liberalne ideologije, bez obzira na njena ukrštanja I prožimanja sa drugim političkim idejama I filozofijama. Sloboda je do te mjere bitna za liberalnu doktrinu I praksu, da od nje potiče I sam naziv ove političke filozofije(libertas-sloboda).

Ideja o čovjeku (pojedincu) kao rezidijumu I nosiocu slobode, autonomije , odgovornosti I ličnog poduhvata(samoostvarenja) u društvu, obrazlagana je na različite načine u djelima čitave plejade mislilaca prosvetiteljske epohe, nalazeći dalekosežne odjeke u mnogim kasnijim strujama filozofskog mišljenja, pa I onima koje su nasuprot liberalizmu I posjedničkom individualizmu, prihvatile ideju popularne demokratije I kolektivizma. Postulati prirodnog prava, čije je davno porijeklo u stojičkoj filozofiji, a mjesto temeljite razrade u političkoj misti Džona Loka , dobili su status aksiomatskih načela I obrazaca moderne demokratske misli. Trijada ključnih prirodnih prava : pravo na život, na slobodu I na svojinu(shvaćeno šire: kao svojstvenost, individuacija I privatnost), uz koje se ponekad dodaju I druga prava, kao što je pravo na “ traženje sreće”(postulat američke revolucionarne tradicije), jesu, po Loku, izvorna I neotudjiva svojstva svake ljudske jedinke, pa u nekoliko čak I novorodjenog djeteta, kao potencijalnog posioca svih atribucija punopravne, zrele ličnosti. Premda su u pitanju apstraktna I vječna egzistencijalna načela ljudskog statusa u zajednici(“himerički idealiteti”), odnosno ideološki konstrukti, ovako široko zamišljena prirodna prava, od samog početka liberalne tradicije, bila su veoma djelotvoran opšti okvir političke orijentacije, a zatim I putokaz u stvaranju I kritici političkih institucija. Širina prirodnopravnih postulata omogućila je da se rani liberalizam, u različitim uslovima i situacijama, uspešno suprotstavi kao ideologija oslobođenja raznim stegama staleškog društva i rigidnim kanonima običaja i vladajuće crkve. Oslobodilačka mi­sija liberalne političke filozofije bila je narocito podstaknuta sveopštim procesom sekulariza­cije ideja °i institucija, razdeobom društva na javnu iprivatnu sferu i potiskivanjem religij­skog uvjerenja i opredeljenja u privatnu sferu. U toj povezanosti sekularizacije i emancipa­cije, treba vidjeti prvo veliko otvaranje libera­lizma ne samo u ekonomskoj nego i u duhovnoj oblasti života i ne samo u tržišnoj konkurenciji, već i u konkurenciji uopšte. To je ujedno bilo i otvaranje prema svijetu i bu­dućnosti, koje je omogućilo da se liberali­zam, kao specifični i otvoreni način života i odnosa u društvu, osposobi za efikasno pri­lagođavanje daljim epohalnim promjenama, koji će od starog stvoriti novo i sasvim drukčije društvo i jedan novi pogled na svijet.

Tako se i prema H. Laskiju (Laski), libera­lizam kao socijalna doktrina izrazava u k­Ijucnom stavu da se vrijednost Ijudskog ponasanja i svih drugih drustvenih ideja i in­stitucija mjeri, oprobava i procjenjuje sa sta­novista racionalne saglasnosti medju ljudima. Ovdje se saglasnost uzima ne samo kao ak­cesorijum vec kao bitno, intrinsicno svojstvo slobode, kao na razumu utemeljena dobrovoljnost, koja je nespojiva sa bilo kak­vom prinudom i koja za cilj ima racionalno usaglasavanje i suodnosenje slobodnih volja, slobodnih pojedinaca. Drugi pisci, medutim, izricito insistiraju na slobodi kao vrijednosti bit­noj za cjelokupnu filozofiju liberalizma, na drustvu slobodnih individua i odnosima koji se izgraduju na njihovoj slobodi. U tom smi­slu Lj. Tadic oznacuje liberalizam kao ..spa­cificnu ideologiju sloboda i pravne jednakosti. ali samo kao akcesornog elemen­ta slobode-.. Ovaj autor ukazuje"'da je ideja filozofije sa liberalnom politickom filozofijom postala njen sredisnji pojam tek kada se iz stanja »slobode kao izuzetka od opsteg rop­stva” (Volter) preslo u stanje u kome je slo­boda, pa i jednakost (u politickom i pravnom, ali ne i faktickom smislu, sto ostaje zadatak radikalne demokratije), postala vladajuci prin­cip i opste stanje (gradanskog) drustva. To stanje je nastupilo sa velikim gradanskim re­volucijama, odnosno smenjivanjem stare drzavne suverenosti i apsolutizma principom narodne suverenosti (Nauka 0 politic;, Rad, Beograd, 1988, str. 346).

Sledeci Laskijevu definiciju, Z. Puhovski li­beralizam shvata kao "politicku filozofiju za koju je sloboda temeljni kriterijum vrednova­nja svih drustvenih ustanova. Bitno za slo­bodu je postojanje nezavisnosti pojedinaca od drzave i obaveza covjeka da cini samo one za sta se dobrovoljno opredijeli. Uloga drzave je da stiti prava i slobode pojedinaca, a ne da propisuje. Covjek je nosilac samoza­konodavstva, tj. sam propisuje i odabira ci­Ijeve svog zivota, a nije duzan da ih podredi drzavi iIi bilo kojim spoljasnjim, drzavnim ili drugim ciljevima. Logicna posledica ovakvog poimanja liberalizma je realizacija slobode i dobrovoljnosti u nacelima dogovaranja, ugovaranja i usaglasavanja (saglasnost). U tim procesima ne moze biti uplitanja drzave, izuzev kao faktora opsteg iIi normativnog do­nosenja i garantovanja pravila ravnopravnosti ucesnika, odnosno njihove zastite. Ovaj pisac dalje rasclanjuje pojam slobode u liberalnoj filozofiji na pozitivnu i negativnu, navodeci kao dalje atribucije liberalizma jos i toleranci­ju, konstitucionalizam (uz osiguranje prava manjine prema vecini), kao i specificno libe­ralno shvatanje pravda (pravicnosti), kao pokusaj relativnog izmirenja nacela slobode sa zahtjevima jednakosti. Ovaj autor istice i velike doprinose klasicne liberalne politicke filozofije i prakse univerzalnim vrijednostima demokra­tije, uprkos velikim promjenama i samog libe­ralizma, koji u svom modernom vidu (neoliberalizam), prihvata i mnoge ideje ko­lektivistickih doktrina. Ti doprinosi su vidljivi i u idejama i u institucijama: slobodna trgovi­na, konstitucionalizam i zastita Ijudskih prava,demokratija, podjela vlasti, federalizam i auto­nomija, socijalna pravda, kao i velika uloga u nastojanjijma da se ukaze na vrijednost i znacaj ocuvanja individualnih prava, politicke jednakosti i dostojanstva gradana, uz postovanje prava drugih Ijudi i zajednica, nacela tolerancije (Leksikon temeljnih pojmo­va politike, Skolska knjiga, Zagreb, 1990).

Istorijska geneza liberalizma

Libera­lizam je u svom izvornom obliku nastao u Engleskoj lokom XVII veka da bi se kasnije razvio u Francuskoj i drugim zemljama kon­tinentalne Evrope. U svim razvojnim fazama, a njih je bilo vise: od ranog iklasicnog, preko utilitarnog i konzervativnog, do neoliberaliz­ma, liberalizam u sebi nosi snazan i dubok pecat istorijskih okolnosti. i potreba na koje je u eri velikih drustvenih promjena, dugih dva stoljeca, nailazio u razlicitim evropskim zem­Ijama. Racionalizam, prosvetiteljstvo i teorija o prirodnim pravima, kao novi idejni temelji o drustvenom polozaju covjeka, glavni su fi­lozofski izvori liberalizma, a istorijsko tle na kojima se pojavio vezano je za pojavu refor­macije. U tom smislu treba razumjeti Laskije­vo opazanje da “bez intelektualnog vrenja u XVI veku, nije moguce razumjeti pojavu libe­ralizma u Engleskoj XVII vijeka”.

Otkrice i osvajanje velikih nepoznatih pro­stranstava svijeta u XV i XVI vijeku, kojima se najavljuju nove i neslucene mogucnosti raz­voja i globalno otvaranje svjetskog privrednog i kulturnog horizonta, podstakli su nevidjeni polet naucne misli i racionalistickih metoda u svim oblastima duha i proizvodnje. Prodor ra­cionalizma koincidira se opstim procesima sekularizacije u kojima »vrijednosti vjecnog du­ha smjenjuju ideje zemaljskih sila, sto orno­gucuje ideju progresa i odbacivanje fatalistickih i konzervativnih shvatanja i posle­diea 'prvob;tnog grijeha~" (Laski). Kopernikova otkrica dovela su do stvaranja nove slike svije­ta, iz koje su uklonjene ranije teoloske predstave svemiru. Razvoj eksperimentalnih I matematickih metoda, neophodan za razvija­nje zatvorenosti, obicajnih stega i lokalizma u postojecem feudalnom poretku, za brzi ekonomski progres i prosperitet i daleka pre­komorska putovanja, radjaju kriticku misao i sumnju u vladajuce vjerske dogme, zahtijeva­juci da se svaka ideja i praksa iznova oprav­daju pred kritickim sudom razuma: Duh ispitivanja i provjeravanja svega sto postoji, koji je nastao iz velikih geografskih i naucnih otkrica, doveo je u XVI vijeku do pada pap­stva, sto je opet izazvalo novi polet raciona­listickog duha, jer ako papstvo i katolicanstvo nemaju vise opstu vaznost kao ranije, sta jos treba smatrati svetim i neprikosnovenim. Re­formacija ierastijansko (po svajcarskom teo­logu Erastusu, koji je razvio doktrinu da crkva mora biti pod kontrolom drzave) ucenje ra­zorili su vjekovnu vezu crkve i drzave u kojoj je crkva drzala kljucne poluge ideoloske do­minacije. Pojava alternativne religijske grupa­cije i mogucnost opcije crkve oznacila je kraj ideoloskog monizma, apriornog vjerovanja i pripadanja samo jednoj, katolickoj hriscan­skoj zajednici. U tim uslovima je i sama drzava morala biti postavljena na nove osno­ve koje kao sublimaciju prirodnih i licnih pra­va covjeka obuhvata teorija i praksa konstitucionalizma, a koja je po sebi izraz du­bokih istorijsikih potreba srednjih klasa i pri­vatnog preduzetnistva u njegovom ekonomskom i politickom usponu.

Tokom XVII veka, Evropa je kao ujedi­njena zajednica univerzalne crkve, katolickog hiriscanstva, smijenjena policentricnom struk­turom nezavisnih drzava, od kojih vise ni jed­na nije smatrala da je unaprijed i bez dobrovoljnih i narocitih pogodaba, u obavezi prema bilo kojoj drugaj. Umesto vjerske za­jednice nastupa vrijeme 'ugovora i ugovorne saglasnosti slobodnih volja. Vrijeme krstaskih pohoda nepovratno je prolazilo, ustupajuci mjesto racionalizmu i liberalizmu, u cijem je sredistu bio oslobodjeni racionalisticki duh. Kao plod te klime javilo se i otvoreno osporavanje monarhijskog principa i ukidanje moralnih (crkvenih) ogranicenja preduzet­nistva i sticanja, o cemu svjedoci uspostavlja­nje republike u Holandiji XVII veka. Nastaje novo drustveno stanje u kome kanone vjere zamjenjuje sekularna ideologija individualiz­ma, privatnog sticanja i autonomnog gradjan­skog drustva, koje se oblikuje u liku novog "bozanstva«, nacije. Taj novi drustveni i zivot­ni okvir, medjutim, nije vise apsolut, vec samo apstrakcija, i to kao Ijudska tvorevina u kojoj vazepotpuno nove vrijednosti i oznake opste orijentacije, novi moral i izmijenjeni odnosi rav­nopravnosti i konkurencije. U novoj formi glo­balnog drustva nestaju stari srednjovekovni oblici organizma i korporativizma, a nacela organizovanja dobijaju sasvim novu, eke­nomsku i dobrovoljnu osnovu. Proces seku­larizacije postojecih ideja i vrednosti omogucuje da se iz politike ukloni intransigentni vjerski i obicajni fundamentalizam, a da se u politicki proces unesu interesi kao razmjen­ska ..politicka materija«, kao stvar oko koje uvek moze biti politickog sporazumijevanja, kompromisa i slobodnih pogodbi. Razmjen­Ijivi (negotiable) interesi dovode do dinami­zacije politickog zivota na svim podrucjima, do sirenja politickog prostora, uz uklanjanje politickih barijera i iracionalizma. Kaoi u trgo­vini, u politici se siri duh tolerancije i kompro­misa, uz trazenje saglasnosti za vaznije politicke odluke. Te promjene, medutim, ne znace da je politicki fundamentalizam i iracio­nalizam zauvijek uklonjen iz politike i politickih procesa, jer vjerski i nacionalni identiteti i dalje predstavljaju cvrstu organsku granicu poli­tickih opcija (tzv. opsti interest).

One, ipak, potvrdjuju, da je metod demo­kratske otvorenosti i racionalizma postao jed­no od vodecih nacela u evropskoj politickoj klimi od XVII veka nadalje. Mogucno je da je u tom razvitku liberalizam u izvesnoj meri za­postavio znacaj organskog elementa u poli­tickom ustrojstvu i drzavi, ali ostaje cinjenica da je istorijski nastup liberalne doktrine pod­stakao formiranje drustva u kome je covjek ne samo slobodno birao vjersku zajednicu vec i postavio gran ice drzavnoj vlasti; drustvo u »kome covjek pripada samo sebi, a njemu uz slobodu i sva odgovornost za ostvarivanje sopstvenih i drustvenih ciljeva« (Laski). Slo­boda i slobodna Ijudska volja postali su glav­no mjerilo drustvene i politicke orijentacije svakog pojedinca, sto potvrduje i cuveni Lo­kov epigram o crkvi kao dobrovoljnom udruzenju u koje Ijudi stupaju po svojoj volji i izboru i koja upravo zato ne moze imati vise vlasti nad vjernicima od one koju joj oni sami prenesu i povjere.

Istorijski nastanak liberalizma pracen je i transformacijama postojecih drzavnih oblika I ideja. H. Laski navodi da je reformacija do­vela do stvaranja apsolutisticke drzave, a da je ova kao reakciju.i protivotrov izazvala i ubrzala stvaranje liberalizma i liberalne drzave.

Tacnije je, medutim, zapazanje Lj. Tadica, koji ne smatra da su apsolutisticka drzava i nastupajuci liberalizam medusobno isk­Ijucujuce suprotnosti. Naime, dok je liberali­zam u Evropi bio jos uvijek slab, dok se. nalazio in statu nascendi, njemu je odgova­rala i davala mu potporu jaka, apsolutisticka drzava. Upravo je takva drzava pripremila ekonomske i druge uslove za kasnije ucvrscivanje liberalnih institucija i odnosa, kao i za spontanu trzisnu dominaciju gradjan­ske klase, zbog kojih je despotska drzava po­stala nepotrebna i kad je doslo do stvaranja ogranicene drzave “nocnog cuvara", koja se stara samo o najopstijim interesima trzisnog drustva. Pored toga, liberalizmu je taza apso­lutisticke drzave bila potrebna i zbog sirenja ekonomskog i politickog prostora na druge kontinente i svjetska prostranstva, sa opstom koncentracijom naraslih izvora ekonomske moci i privatne akumulacije kapitala. Ovu drzavu, nastalu kompromisima teudalnih kla­sa i gradjanstva, ovo druga klasa je najprije iskoristila za penetraciju prema svetskoj peri­teriji, a potom je u revolucijama temeljito ra­zorila, stvorivsi u metropolama novi liberalni poredak. Nepostojanost liberalnog politickog poretka ponovno ce se vidjeti vec posle ne­koliko decenija, kada se gradanska klasa po­novno odvaja od klasicne koncepcije “obuzdane” drzave, uvodeci aktivnu i inter­ventnu drzavu, i to prije svega pod uticajem narastajucih zahtjeva radnistva. U tom razdobiju, liberalna drzava sve vise izrazava interese uske i bogate burzoaske oligarhije, ot­krivajci konzervativnu dimenziju liberalizma.

U pozadini istorijske geneze liberalizma ocrtavaju se i faze dalekoseznog utic.eko­n. promena, koje u rasponu od dva stoleca odlucujuce deluju na ucvrscivanje kla­sicnog ili radikalnog liberalizma. Idealni tipekonomske filoz. Liberalizma je ekonomija slobodne konkurencije I trgovine.(free trade)

AIi, do te ekonomske dkoja smatra da je ..nevidljiva ruka trzista" najsigurniji vodic do prirodnog poretka i srece za drustvenu vecinu (pod uslovom radinosti, preduzim­Ijivosti i stedljivosti) i koja se najbolje obra­zlaze u ekonomskoj filozofiji A. Smita (Smith) i Dz. Bentama (Bennham), doslo se tek u duzem razdoblju socijalnih i politickih raspra­va i borbi. Nova ekonomska filozofija pod­staknuta je sirenjem ekonomskog prostora, unutrasnjim promjenama u feudalizmu i kolo­nijalnim osvajanjima. Prvi period liberalne ekonomije koji se razvio uporedo sa raspa­dom stare feudalne strukture sa naturalnim privredjivanjem i nerazvijenom razmjenom, poznat je po razdoblju i imenu merkantilizam. Merkantilisticka ekonomija je glavni naglasak stavljala na favorizovanje izvoza nad uvozom, akviziciju zlata i plemenitih metala, na preva­gu preradjivacke (izvozne) nad bazicnom gra­nom proizvodnje, kao i na sve druge vidove privredjivanja kojima se tezi prikupljanju sna­ga za sledecu, jos liberalniju fazu ekonomske politike u metropolama, prije svega u Engle­skoj, Holandiji i Francuskoj. Ova etapa pripremanja za predstojeci trijumfalni skok li­beralne gradanske klase nastavlja se razdob­Ijem u kojem se prakticno oprobavaju ekonomska nacela fiziokratska skola (Kenaj, Tirgo, Kondorse). Po fiziokratskoj doktrini, novoj 'ekonomiji potrebno je maksimalno iskoriscavanje prirodnih resursa, dok nacelo slobodne trgovine treba da omoguci maksi­malizaciju proizvodnje. Ovim naglasavanjem znacaja trgovine za povecanje proizvodnje,fiziokratsko ucenje je zapravo kljucna prelaz­na faza ka zaokruzenoj ekonomiji slobodne trzisne konkurencije i slobodne trgovine, ka­ko na unutrasnjem, tako, narocito, na spo­Ijasnjem i svjetskom planu.

Osnovna ekonomska orijentacija liberalne epohe, ekonomija slobodne trgovine i neo­metane trzisne konkurencije sama po sebi na znaci da se liberalizam zalaze za punu slo­bodu svih ekonomskih procesa,' a jos manja za razvijeniji sistem socijalne pravde. Napro­tiv, to je ekonomija koja velica potrosaca, a surovo izrabljuje proizvodjaca, jer, za razliku od Ijubaznosti prema kupcima, ova ekonomi­ja zavodi surovu disciplinu unutar proizvod­nih pogona na svim sektorima ekonomije. To pokazuje da jos u eri slobodna trgovine, rad­na snaga, kao specificna roba sa unutrasnjim svojstvom oplodnje i uvecanja vrijednosti, po­staje glavni izvor bogacenja trgovacke oligar­hije, jedina roba cija cijena ostaje izvan mjerila trzisne vrijednosti u njenom punom obimu. Cijena koju su mase radnika platile za politicku i pravnu emancipaciju od feudalnog ropstva bilo je industrijsko ropstvo) u ekonomskoj or­ganizaciji drustva. Kako je cijena radne snage bila prikrivena zakonima ponude i traznje, iz­gledalo je da je i ona pokrivena zakonima ekvivalentne razmjene, pa su opsti zakoni li­beralne ekonomije i utilitarni Interesl privat­nog preduzetnistva ugradjeni u ekonomiju svih razvijenih zapadnih zemalja. Opstl poli­ticki korelat ovog ekonomskog sistema je vla­davina prava i pravna drzava, koja, po zakonima opstih i prosjecnih interesa i ugo­vornih odnosa, osigurava autonomno funkcionisanje trzisnog drustva i ekonomije. U njenim okvirima nema u javnom domenu mjesta za nacela socijalne drzave, solidarnosti i distributivne pravde, sto ce se daljim razvo­jem drustva pokazati kao jedna od ekstrem­nih crta liberalizma uopste. Tek znatno kasnije, sa obnovom literalnih postulata u savremenom neoliberalizmu, prvobitna kruta i radikalna nacela liberalne ekonomije mo­race da ustupe mjesto elasticnijim i mjesovitim koncepcijama drustvene raspodjele, u kojlma se prihvataju nacela solidarnosti i uzajamno­sti, bez kojih se ne samo ne bi mogla zasno­vati legitimnost drustvenih poredaka vec ni obezbijediti uspjesno funkclonlsanje ekonom­skog sistema i promocija demokratskih drustvenih vrijednosti. U eri velikih populacio­nih, ekoloskih, urbanih, ekonomskih I drugih novih civilizacijskih izazova, liberalna drzava i socijalna drzava postaju komplementarne, a ne alternativne i medjusobno iskljucujuce for­me politickog organizovanja drustva.

Sloboda kao vrhunska vrijednost: dvije li­beralne tradicije.

Za filozoflju liberalizma izricito se vezuje ona dimenzija slobode koja je vezana za autonomiju, privatnost i indivi­dualizam, dakle sloboda u negativnom smi­slu (sloboda "od”). Tragovi razlikovanja ove dimenzije slobode od pozitivne slobode (slobode "za" ili slobode ucestvovanja), vode do kasne antike, iako je u demokratijama grckog polisa negativna sloboda bila gotovo nepriz­nata, ako ne i nepoznata. U starim politickim zajednicama zavisnost pojedinca od cjeline (drustva) bila je do te mjere izražena da je aktivna, pozitivna sloboda bila glavno merilo politicke zrelosti i vrijednosti covjeka. Da bi se ova sloboda dopunila i slobodom neucestvovanja, aulonomijom privatne sfere pojedinca, morao se preci dug istorijski put od starih demokratija do liberalizma.

Porijeklo slobode u negativnom znacenju vezano je za nastanak klasične i rane liberal­ne tradicije, odnosno za borbe i otpore novih drustvenih grupa i staleža prema tadasnjim centrima svetovne i duhovne vlasti. Slobode i autonomije gradova, sa preduzetnickim građanstvom, osvajane ili ugovarane u bor­bama ili u trgovini sa feudalcima i feudalnim vladarima, bile su prve teritorijalne zone slo­bode u negativnom smislu. Opasani visokim odbrambenim bedemima, gradovi su postali simboli "slobode ogradjenog posjeda", sa po­sebnim pravima u odnosu na feudalnu oko­linu. To je izmijenilo staro shvatanje da je “zemlja-sloboda" (Land is freedom),shvata­njem da "gradski vazduh cini covjeka slobod­nim" (City air makes man free).Sloboda u smislu nezavisnosti i neometanja u korist po­jedinaca i zajednica bila je jedan od glavnih oslonaca i u politickoj filozofiji Tomasa Hob­sa (Hobbes), koji je inače bio veliki apologeta mocne države kao garanta sigurnosti usam­Ijenih pojedinaca, koji bi bez takve države bili izolovani i nemocni. Zadatak drtave je upra­vo da zastiti tu privatnu sferu i negativnu slo­bodu pojedinaca od raznih uplitanja. Kasniji filozofi, poput Loka, pored zastitnicke uloge liberalne države, razrađivali su posebno pitanje granica uplitanja države u privatni domen, odnosno probleme ograničavanja državne vlasti, kako bi se osigurala sloboda građana u liberalnom značenju.

U razvitku evropskog liberalizma nastalo je teorijsko i istorijsko dvojstvo u shvatanju sloboda, njenim razlikovanjem na negativnu (engleska tradicija) i pozitivnu slobodu( fran­cuska tradicija). Toj razlici odgovaraju speci­fičnosti revolucionarnog prevrata dveju zemalja, pri cemu valja naglasili da je u francuskoj gradanskoj revoluciji raskid sa ancient regimeom bio mnogo radikalniji nego u En­gleskoj, sto je dovelo da masovne participa­cije drustvenih slojeva u borbi za slamanje starih odnosa, pa i do pojacanih zahteva za demokratskim, a ne samo liberalnim prome­nama u drustvu, dakle i do afirmacije slobode u aktivnom, pozitivnom smislu. Razlike iz­među engleske i francuske građanske revo­lucije su u posebnostima istorijskog razvitka dveju zemalja i u rasporedu socijalnih snaga koje su u njima ucestovale. Jos od vremena tuđinskih, normanskih osvajanja, u sredistu oslobodilackih preokupacija bila je borba protiv strane kraljevske vlasti. U toj borbi je doslo do ujedinjavanja domaće engleske vla­stele sa novim gradanskim stalezom i naro­dom, a smisao borbe bio je osiguravanje nezavisnosti tih drustvenih snaga prema do­minantnom centru vlasti. Otuda se ovde naj­pre i javlja razlikovanje javne i privatne sfere (dominium politicum i dominium regale), od­nosno teznja da se svim sredstvima osigura svetost i neprikosnovenost privatnog dome­na od uplitanja vlasti, pa je tako sloboda u negativnom smislu bila gIavna sadrzina cita­vog procesa politicke emancipacije. U pre­drevolucionarnoj Francuskoj, s druge strane,postojala je izrazita dominacija brojne aristo­kratije, dok je kraljevska vlast bila znatno oslabljena, pa je cilj revolucije, u odnosu na englesku, bio mnogo siri i radikalniji: ne sa­mo svrgavanje krune već i korenita likvidacija omražene aristokratije i njenih brojnih privile­gija koje su gusile drustvo. Otuda je i sam tok Francuske revolucije bio usmeren protiv citave jedne drustvene klase i njenog siste­ma, a tok borbi bio beskompromisan, radi­kalniji i suroviji nego u engleskoj “revoluciji bez krvi”.U Francuskoj, dakle, nema saveza gornjih i donjih drustvenih staleza, već se iz­među njih vodi medusobni socijalni rat do istrebljenja, u kome se angazuju najsiri slojevi drustva. Shodno tome toku stvari, i zahtjevi potlacenih masa nijesu bili samo zahtjevi za oslobodenjem već i za socijalnom jedna­kosću, sto je bila jedna od glavnih parola Francuske revolucije. Jednakost kao demo­kratska vrijednost, doduse, ni ovdje nije dobila realnu socijalnu i ekonomsku osnovu, već se svela samo na politicku i pravnu jednakost,ali je u najmanju ruku dovela do tako siroke radikalizacije masa i naroda, da je smisao slobode ovdje bio u ucestvovanju, aktivnom djelovanju u politickim procesima, a ne samo u pasivnoj zastiti privatne sfere od nasrtaja vlasti. Mase su u Francuskoj drzavnu vlast posle revolucije osjecale kao svoje djelo, pa su zeljele da je zadrze kao sferu svog daljeg aktivnog uticaja, a ne samo da je obuzdavaju i drze u granicama neophodnih zastitnih fun­kcija. Sve to je ostavilo dubok pecat i na ka­rakteristike francuskog liberalizma, koji je, u skladu sa sopstvenom tradicijom, isticao slo­bodu u pozitivnom smislu, kao vrijednost koja trazi stalne zrtve i angazovanje naroda.

Dok su se engleski liberali bavili uglavnom pitanjima individualnih sloboda i politickih in­stitucija neophodnih za njihovu zastitu, preo­kupacija ranih francuskih liberalnih mislilaca bila su pitanja dubljih socijalnih promjena i odnosa u drustvu, a tek na osnovu njih i no­vih politickih institucija. Ukratko, bila su to ne samo pitanja liberalizma vec i liberalne de­mokratije. Grupa socijalnih i politickih mislila­ca, koja je sebe nazivala doktrinari (Doctrinaire) i kojoj su pripadali Gizo (Gui­zot), gđa De Stal (Mme De Stael), Rojer-Kolar (Royer Collard), Konstan (Constant) i kao na­jistaknutiji De Tokvil (De Tocqueville), istrazivala je uzroke nastanka centralisticke drzave koja, po njima, nastaje kao neminov­na posledica drustvene atomizacije koju do­nosi liberalno gradanstvo, uz nejednaku raspodelu svojine i obrazovanja i stihijsku so­cijalnu mobilnost. Njihovi nalazi doveli su ih do zakljucka da je novom drustvu neophod­na demokratska organizacija i drzava, ra­zlicita od one koja bi bila utemeljena na hijerarhijskom i aristokratskom principu, u ko­je su mnogi tadasnji politicki filozofi, pa i en­gleski konzervativac Berk (E. Burke), dosledno vjerovali (u to vreme engleski libe­ralizam ulazi u konzervativnu fazu). Tokvil je bio prvi moderni politicki mislilac koji je na­stojao da pomiri socijalne efekte pozitivne i negativne slobode, odnosno krajnosti preko­merne koncentracije i centralizacije vlasti, na jednoj, i ekstremne decentralizacije i disper­zije vlasti, na drugoj strani. On je smatrao da se u iskustvima americke demokratije i lokal­ne samouprave kao protivteze jakom drzavnom centru (uz oslonac na obicaje), mogu naci daleko bolja resenja za politicku i demokratsku ravnotezu nego u engleskoj ili Francuskoj politickoj tradiciji i iskustvu. U Americi jedemokratski federalizam uspeo zato sto u njoj nije bilo tradicije aristokratskog drustva koje bi valjalo razgraditi radikalnom revolucijom. Zbog toga Tokvil misli da nova organizacija i mehanika vlasti (podjela vlasti Monteskjea), sama po sebi nije u stanju da osigura demokratsko uredenje drustva, bez dodatnih uporista u drustvu samom (samouprava, demokratska obicajnost itd.). Cak i ako se, po engleskom uzoru, potisne prevaga uticaja aristokratije u legislativnoj vlasti, raste premoc izvrsne vlasti u centru i njena predominacija nad drustvom, ukoliko u ovome nema odgovarajuce protivteže.

Problem krajnje liberalnog shvatanja slobode, koji pretpostavlja ostro i dosledno podvajanje javne i privatne sfere u drustvu, jeste u tome sto na taj nacin zapostavlja i drugima prepusta pitanje karaktera i kvaliteta drzavne vlasti. J. Berlin (Berlin) poznati savremeni liberalni pisac istice da zelja da se vlada sopstvenim zivotnim uslovima, da se ucestvuje u procesima od kojih to zavisi, može biti duboka kao i zelja za domenom slobodnog delovanja, a taj znacajni deo slobode nazivamo "pozitivnom slobodom”, zeIja da se bude sopstveni gospodar i u drustvu, peophodna ja za pravo demokratsko uredenje, isto kao i “negativna sloboda”.

Poznati istoricar ideja L. Straus (Strauss) upozorava da u slucaju jednostranog prihvatanja i favorizovanja samo posesivnog individualizma i negativne slobode kao slobode ograđenog posjeda, moze doci do toga da takvu slobodu na svoj nacin i sopstvenim sredstvima obezbeduje cak i despot­ska vlada. Na toj osnovi je i Kant velicao ulogu prosvecenih despota i konkretno Fridriha Pruskog, kao zasluznih cuvara privatne slobode i nezavisnosti. Slicna shvatanja o ulozi jake drzave u zastiti privatnog domena nalazimo i u raspravama Makijavelija i drugih renesansnih pisaca. U tom smislu De Ruđero u vec citiranoj Istoriji evropskog liberalizma kaze:“Mi smo danas toliko navikli na ideju liberalne drzave, da ne uocavamo njen para­doksalan karakter, koji je bio primjetan njenim prvim, makar i neiskusnim posmatracima. Drzava, organ prinude par excellence, posta­la je najvisi izrazslobode".

Ono sto se, sa stanovista posledica, po­kazuje kao bitna manjkavost jednostrane so­cijalne realizacije slobode u negativnom smislu jeste sve vece narusavanje drugog principa dobre vladavine, nacela jednako­sti, sto ne moze ostati bez velikih negativnih implikacija i po samu slobodu. Prepustanje privatne sfere spontanoj igri i odnosima drustvenih snaga daje maha sirenju i produb­Ijivanju socijalnih nejednakosti, koje dovode do takvih razlika u uslovima realizacije slobo­de, da za jedne ona postaje gotovo nedo­stupna, dok za druge ona gotovo da nema prepreka i granica. Moze Ii biti “male” slobo­de u uslovima velike i gotovo opste neslobo­de i lisavanja? To su pitanja koja otkrivaju sve vece udaljavanje prvobitno bliskih ideja liberalizma, demokratije, pa i socijalizma. Sa nejednakostima koje izaziva jednostrana isto­rijska primjena negativne slobode kao ideala izvornog liberalizma, ona se od znacajnog pojma demokratske transformacije drustva sve vise pretvara u apstrakciju i demokratski formalizam.

Sloboda, kao iskljucivo stanje i polozaj pri­vatne sfere iz koje se razvija nezavisna sa­morealizacija covjeka kao odgovorne i samosvesne jedinke, otvara i druga pitanja i dileme. Da Ii su redovi i tablice vrijednosti po­jedinaca u svim slucajevima ili barem u pro­seku konvergentni i pomirljivi sa nuznim socijalnim zahtevima i vrednostima, od kojih zavisi kolektivni opstanak i razvoj? Mogu Ii se cak i manja uplitanja drustva u privatni do­men smatrati narusavanjem slobode, iIi pak kao njen uslov? Tejlor (Taylor) navodi primjer obelezavanja saobracaja znacima, koji na prvi pogled ogranicava slobodu (saobracaja). ali u sustini znaci povecanje te sloboda i po­sebno, sigurnosti (neophodne) saobracaja. Mala ogranicenja privatne slobode koja ne smetaju bitno individuama (De minimis non curat libertas). mogu znaciti veliko povecanje u zajednickim uslovima slobode i reda u drustvu. Ta vrsta pitanja i ogranicenja u drustvenom interesu, prema Tejloru, svakako nemaju onaj znacaj koji moze imati, na pri­mer, ogranicavanje ili zabrana slobode vjeroispovedanja, koja u svakom slucaju du­boko povredjuje privatnu steru svake Ijudske jedinke (slobodu savesti). Slicno ovome: moze Ii se bez rezervi prihvatiti optimisticko stanoviste rane liberalne filozofije o covjeku kao do kraja racionalnom bicu koje u svim okolnostima na najbolji nacin rasuduje o sop­stvenim interesima i orijentacijama; da Ii se, shodno tome, pojam slobode može trajno i bezuslovno temeljiti samo na unutrasnjim (subjektivnim) uverenjima i procenama indivi­due? Na kojoj granici dolazi do prerastanja privatnosti i posesivnog individualizma u licni egoizam, a slobode samoodredenja u de­struktivnu snagu (cak i u pravo na samou­ništenje). Ako "talenti sazrevaju u tisini” (Gete), da Ii u privatnosti sazrevaju i Ijudi i kakvi im se horizonti slobode mogu ukazati iz uskih vidika privatnosti?

Ako se shvatanju slobode u negativnom smislu mogu uputiti ovi i drugi znacajni pri­govori, može Ii se a contrario zakljuciti da je autenticno shvatanje slobode samo shvata­nje slobode u pozitivnom smislu (slobode ucesca, slobode "za”, aktivne slobode)? Isto­rijska iskustva i teorijski nalazi uverljivo sve­doce da svodenje Ijudske slobode samo na njenu pozitivnu, aktivnu i participativnu di­menziju, otvara probleme i mogucnosti ugrozavanja demokratije u ne manjoj meri u kojoj se to desava ako se sloboda svodi sa­mo na "slobodu ogradenog poseda", na pri­vatnu sferu. Poznato je da protagonisti shvatanja slobode u pozitivnom smislu, pre svega isticu da je sloboda izraz socijalnih uslova i determinacija, da je ona mogucna samo kao deo "opste volje” i u funkciji "opstih interesa”. Drugim rijecima, u poimanju slobode kao prevage kolektivnog nad licnim, dolazi do brisanja beskrajnih posebnih i licnih razlicitosti, do nivelacija i spoljasnje redukcije osobenosti na "opstost” ili "prosek”, sto po sebi ne može biti ništa drugo do jedan vid ogranicavanja sustine slobode. Prenosenje težista odgovornosti za slobodu na drustvene uslove, objektivne cinioce, drzavu ili druge kolektivne entitete, moze po sebi znaciti oslo­badanje Ijudi i coveka za licnu odgovornost, kako za svoju tako i za kolektivnu sudbinu. Takvo shvatanje u isto vreme moze biti put ka zatiranju individualne kreativnosti i identi­teta, njihovim utapanjem u bezlicnu masu i kolektivitete. Zbog toga se otvara pitanje: da Ii je opravdano interese posebnosti i pojedi­naca podrediti i zrtvovati apstraktnim opštim ili neodredenim zajednickim interesima i da Ii oni uopste mogu opstojati bez posebnosti koje ih sacinjavaju? U tom smislu se moze osporavati i Rusoovo glediste o tome da se “covek moze prinuditi da bude Slobodan”. Upravo su opasnosti gubljenja individualnosti u masovnoj demokratiji bile razlog da se poz­nati analiticar problema slobode J. Berlin kri­ticki izrazi o Rusoovom shvatanju slobode. Po njemu, Ruso je “najekstremniji i najopa­sniji protivnik slobode u citavoj istoriji moder­ne misli” (v. D'Entreves, The Nation of the State, Oxford at the Clarendon Press, 12967,str. 215). Zbog toga, prema D'Antrevu, pri­vidno egalitaristicki inventar masovnih de me­kratija moze se dovesti do sasvim suprotih posledica od onih deklarisanih: “Plebisciti, referendumi, direktni apeli birackom tijelu, sluzili su i sluze, kao što dobro znamo, da osigu­raju pravna i ideoloska opravdanja za rezime koji su pokazali da su daleko vise apsoluti­sticki, nego svi apsolutisticki rezimi u prosle­sti”(nav. delo, str. 216).

Iz ovih analiza proizlazi da jednostranosti i krajnosti, bilo u pozitivnom ili negativnom poimanju slobode, ne mogu dati trajne i autenticne demokratske efekte u politickoj prak­si. Sloboda u negativnom smislu ostaje jedan od kljucnih postulata demokratije, ali uz njeno prihvatanje mora biti prisutna svest o stvarnim dometima i granicama ostvarivanja te dimenzije slobode, koja ostavlja previse prostora opasnostima privatizacije i drustve­nih nejednakosti, a ne rijetko zamiranju cula za javni domet i politicki zivot. S druge strane, pozitivna sloboda moze biti znak predaje in­dividualnosti i sopstvenog kritickog rasudiva­nja politickim grupama, kolektivima, sa opasnostima zapadanja u zamke politickih manipulacija i masovnih iluzija i obmana. Zbog toga se teorija i praksa demokratije, upravo na terenu dve razlicite liberalne tradicije slobodi, suocavaju sa potrebom nove i plodne sinteze pozitivne I negativne dim en­zije slobode u onim politickim oblicima koje su 'lee stari politick; filozofi (Polibije, Ciceron, Boden, Makijaveli). nazivali mesovitim, siste­mima koji teze kombinovanoj i odmerenoj primeni razlicitih politickih vrednosti, pa i ra­zlicitih dimenzija slobode. Praksa demokratije u nekim savremenim zemljama (npr. skandi­navske zemlje) pokazuje da su one u svoje drustvene i politicke sisteme unijele elemente razlicitih demokratskih i liberalnih tradicija, pa i onih koji se ticu pozitivne i negativne slobo­de, participacije i aktivne uloge gradana i drzave, kao i brizljive zastite privatne sfere coveka i cuvanja njegove individualnosti i od­govornosti za sebe i drustvenu zajednicu. Mesoviti politicki sistemi mace slobodu izbo­ra “politicke formule” shodno osobenostima tradicije konkretnih zemalja i naroda, a ne fiksiranje za unapred propisane seme i spolja unete vrednosti. S pravom istice D'Antrev: “Zasticenost individualnih prava i jedne sfere slobodnog licnog razvitka ne samo da ogra­nicuje 'tiraniju brojeva'. Ta zastita je pravi uslov dobrog funkcionisanja demokratije: bez negativne slobode, dostiznost pozitivne slobode, realnog, a ne iluzornog samoupravlja­nja bila bi usporena, ako ne i onemogućena... Uistinu, ako demokratija tre­ba da funkcionise na pravi nacin, moraju se ukloniti prepreke koje smetaju da Ijudi slo­bodno misle i procenjuju. Mora im se dati prilika da raspravljaju o svojim vođama pre nego sto svojom saglasnosću potvrde takoz­vane elite. Da bi toga bilo, mora se obezbe­diti slobodno izrazavanje politickih snaga u drzavi. Nacelo jednakosti se mora istinski postovati garantijama manjinama da mogu postati većine. Iznad svega, odlukama većine ne treba pridavati vise od pragmaticne vred­nosti, pamteći pravilo da je glave boIje brojati nego ih odsecati. I te odluke su Ijudske i po­dlozne greskama. One ne povlace duznost potcinjavanja kao da su bespogovorne i naj­vise istine... Drzava jeste i moze postati izraz slobode samo pod uslovom da se postuju odredena 'pravila igre'. Negativna i pozitivna sloboda konstituisu ova pravila i sarno to I nista drugo se ima u vidu kada se kaze da je svrha vlasti da osigura Ijudsku slobodu« (A. P. D'Entreves, The Nation of the State, Oxford at the Clarendon Press, 1967, str. 217-220).

Ostale vrijednosti i nacela liberalizma

­(a) Autonomija i princip gradanstva.Liberali­zam je doktrina koja od samog početka, po­red uvazavanja prava vecine, priznaje i poli­ticku ulogu manjina, sto podrazumeva prihvatanje i toleranciju relativne samostalno­sti posebnih (specifienih) prava razlicitih gru­pa i kolektiviteta, ali i autonomni status coveka (građanina) u okviru njegove zasticene, privatne sfere. Individualna auto­nomija je u ustini izdanak raznih kolektivnih autonomija eritorijalnih, funkcionalnih, a u ovima i personalnih), sto ce u toku istorijskog razvitka izmeniti i same odnose zavisnosti unutar feudalnog drustva u drustvenu struk­turu ranog liberalizma, jer su i same gradan­ske revolucije zapravo bile zavrsni čin u borbama za univerzalno prosirivanje autono­mije, za njenu artikulaciju do svakog clana drustva, pojedinog gradanina. Autonomija kao drustveni status Ijudi bitna je i prirodna pretpostavka gradanske ekonomije i drustva, koji počivaju na slobodnom izražavanju volje i saglasnosti, kojih nema bez odgovarajuce, pravno garantovane i politički zasticene auto­nomije.

Autonomija nastaje iz postojanja napetosti izmedu jednog dominantnog centra vlasti i neke podredene grupacije ili subjekta, sa ograničavanjem sve vlasti ili apsolutnog su­vereniteta nekog sredista dominacije. Posle haoticnog perioda razvoja u ranom srednjem veku, prvi takav centar dominacije stvoren je u vidu duhovne prevlasti rimske crkve, posle cega nastaje period osporavanja njenog du­hovnog suvereniteta, najpre u korist evrop­skih vladara, a zatim u korist “treceg staleža”i naroda, dakle u modernom smislu reči. lako feudalno drustvo u načelu preuzima i priznaje autonomije, one su izvedene iz obicaja i ok­troisane od crkve iIi kraljeva, pa prema tome nisu izvorno drustvene. Autonomije su posto­jale čak u antickim carstvima (npr. rimski fe­derati), ali kao jednostrane kreacije apsolutne vlasti i kao poluge u politickim manipulacija­ma, podelama i tehnologiji politicke domina­cije. Za razliku od toga, smisao novovekovnih autonomija je radikalan i znatno siri, a usto i izvorno drustveni u odnosu na postojecu vlast, jer tezi konstitucionalizmu i ogranicava­nju vlasti, a usko je vezan za sirenje politicke reprezentacije i licnih prava Ijudi (građana).Najmarkantniji obrasci ovakvih, sekularizova­nih autonomija su razne asocijacije, gilde i citave slobodne zone u gradovima (flaman­ske komune), gaskonjski gradovi, engleske i flamanske luke, koje stvaraju sistem slobod­ne trgovine i odgajaju generacije slobodnih gradana, nasuprot centrima vlasti u rene­sansnim i postrenesansnim apsolutnim mo­narhijama.

Princip gradjanstva koji u razvitku liberalne demokratije oznacuje jednu od kljucnih tran­sformacija drustva svakako je jedna od naj­mocnijih pokretackih snaga moderne poli­ticke istorije. To je proces stalnog subje­ktiviranja (pravnog i politickog) coveka i os nova njegovog novog licnog statusa i do­stojanstva. Sve organisticke i holisticke kon­cepcije (etnokratske, nacionalne, klasne, staleske i sl.) polaze od nekih oblika zavisno­sti i pripadanja pojedinca kolektivnim entiteti­ma i apstraktnim celinama. Gradanstvo, s druge, strane, ne uzima coveka sa spolja dodeljenim iIi prirodno nastalim atribucijama, vec coveka koji nastaie tek u procesu samostvaranja, sopstvenog drustvenog na­pora u ekonomskoj, odnosno vrlina i slobode u politickoj sferi (ne covek u pukoj samoni­klosti, vec covek u svojoj “drugobitnosti”-He­gel). Pa iako je i sam pojam građanina u izvesnom smislu apstrakcija (jer apstrahuje od realnog drustvenog polozaja coveka), on je ipak osnovica ujednacavanja i slobodnog suodnosenja Ijudi unutar politicke zajednice, otvaranje prostora za samostvaranje i licnu odgovornost, makar i u vidu sansi ili pro­secnih mogucnosti. Vođeno idejama prirod­nog prava, gradanstvo je omogucilo slobodu individualnog izbora, kao i procese uticaja na vlast i njenog ogranicavanja iz relativno ne­zavisne drustvene pozicije, sve do mogucno­sti osporavanja legitimnosti politicke vlasti, povlacenjem obligacije i pristanka gradana na postojece uslove iIi metode vladavine, nam mogucne arogancije i uzurpacije politicke vla­sti. Razumljivo je, stoga, sto su svi organi­sticki utemeljeni politicki rezimi (totalitarni, etnokratski, klasni itd.) poturali drustvu hipo­stazirane opste interese, umesto konkretnih interesa zivih Ijudi i interesa slobodnih jedinki,gradana. Simbol ovog antigradanstva u tasiz­mu je Volkpredvođen Vođom, a u staljinizmu klasna diktatura proletarijata, iza koje stoje Partijai njen Predvodnik. Zbog toga se i uzi­ma da je nacelo gradanstva do danas ostalo glavno uporiste Ijudske politicke nezavisnosti, a gradanska kultura i hrabrost, snažni oslo­nac demokratski organizovanog drustva di­stinktnih i samosvesnih pojedinaca. U svim tim funkcijama i znacenjima, gradanstvo je jedna od najvecih tekovina liberalne epohe i ishodiste, ali i organizovano kriticko motriste javne sfere u modernog demokratskoj drzavi.

(b) Tolerancija. Tolerancija je duboko i neodvojivo utkana u sve bitne postulate libera­lizma i u samu njegovu genezu, da se ne moze odvojiti od bilo kojeg liberalnog nacela ili liberalne vrednosti. Postovanje prava ma­njina od vecine, saglasnost i ugovorno (slo­bodno, dobrovoljno) izrazavanje volja i zasnivanje uzajamnih prava i obaveza, repre­zentacija i konstitucionalizam, pravna i poli­ticka jednakost ili bilo koje drugo nacelo, vec po svojoj imanentnoj logici i znacenjima pretpostavljaju medusobnu trpeljivost, tole­ranciju. U istorijskom smislu, tolerancija se prihvata i ostvaruje uporedo sa otvaranjem i pluralizacijom drustvenog i politickog prosto­ra, kao uslov efikasnog ekonomskog i drustvenog saobracaja, razmene interesa i sveopste dinamizacije drustvenih procesa u kojima sudeluje neograniceno mnostvo drustvenih subjekata, pa je prema tome zivot­ni credo citave liberalne epohe.Liberalni raz­menski postulati i operativna pravila univerzalnog drustvenog prometa i suod­nosenja (do ut des), principi razmenske ek­vivalencije i uopste ubrzani razvoj privrede i drustva kao slobodnog i demokratskog, a na­rocito sloboda i zasticenost privatne sfere, ne bi se mogli ni zamisliti bez trpeljivosti, sop­stvene i ocekivane od svih drugih, pa i onih u javnoj steri, od drzave itd. U tom smislu pojam i praksa tolerancije vec u svom zacet­ku podrazumevaju odustajanje od fiksiranih i intransigentnih, kanonickih postulata i vred­nosti starog, relativizaciju i promenu stare ta­blice drustvenih vrednosti.

Prvobitne ideje i postulati tolerancije u li­beralnom smislu odnose se na trpeljivost u verskoj sleri (sloboda savesti). One nastaju u filozolskoj tradiciji racionalizma i skepticizma, a kasnije i prosvetiteljstva i utilitarizma. Veliki fizolofski protagonisti i zacetnici ideje toleran­cije kao sto su P. Bejl (Bayle). B. de Spinoza (de Spinoza), Dž. Lok i Volter, bili su istorijski svedoci bespostednih verskih mrznji, progo­na, prozelitizma i destruktivnih izliva verske netrpeljivosti prema protestantima, Jevrejima, hugenotima, i dr., poglavito od strane vlada­juce univerzalisticke Katolicke crkve, koja u osvit nove ere pokusava da cak i pomocu inkvizicije i »vartolomejskih noci” ocuva svoju apsolutnu vlast u duhovnoj sferi, ali i katolike tame gde je pobedila ideje refomisane i na­cionalne crkve. Suoceni sa stanjem i prilikama, protivnim ne samo zahtevima progresa vec i elementarnim zahtevirna racionalizma i huma­nizma, rani liberalni mislioci su nastojali da ozive i sistematskim argumentima obrazloze staru grcku i rimsku tradiciju verske trpe­Ijivosti, doduse vezanu za jos uvek zivu eru i prisustvo paganizma i politeizma u antickom svetu. Ukazujuci da se verski dogmatizam, ortodoksija i iskljucivost ne mogu pravdati ni izvornim ucenjem hiscanstva, P. Bejl istice da ne postoje pouzdani kriterijumi po kojima bi se utvrdilo koje je od dva dijametralno su­protna misljenja istinito, pa u tom smislu zak­Ijucuje da čovjeku nije dato da dokuci apsolutnu istinu, dok je sumnja uslov relativno istinitog znanja, zbog čega se putem skepse dolazi do neophodnosti tolerancije drugih mis­Ijenja i Ijudi. Lok i Voher su isticali nespojivost verskog dogmatizma sa osnovnim postulatima slobode i prirodnog prava, zalazući se za slo­bodu verskih uverenja i dobrovoljnost crkve kao udruzenja, dok je Spinoza dao snazne ar­gumente o nespojivosti slobode misli i savesti sa bilo kakvim oblicima prinude i iskljucivosti. Svi ovi mislioci zalagali su se za smenu crkve­nog, dogmatskog univerzalizma, opstom društvenom tolerancljom. Valja napomenuti da se Dž. Lok, autor Pisama 0toleranciji, prvi direktno suocio sa unutrasnjim paradoksima tolerancije, pokusavajući da posta vi granice trpeljivosti (prema vernicima crkve koja dovo­di do stavljanja pod zastitu drugog vladara prema ateistima, koji nisu vezani sporazumi­ma, kao bitnim sponama drustva). Tim gra­nicama je Lok zapravo negirao svoje polazno stanoviste 0 nepostojanju apsolutne istine i apsurdnosti nalaganja Ijudima neceg sto nisu u stanju da dosegnu, sto može vaziti kako za vernike tako i za ateiste, za one prema kojima treba ili one prema kojima ne treba da budemo trpeljivi.

U svojoj raspravi O slobodi Dž. S. Mil je razvio ideje najsire tolerancije i otvorenog drustva u kome se (pa i u njegovim instituci­jama, parlamentu itd.), do istine u relativnom smislu dolazi preko slobode misli i govora, u raspravama zasnovanim na toleranciji. Ma koliko da je to veoma siroko shvatanje tole­rancije, razumljivo u vrednosnom kontekstu drustva slobodne trgovine i konkurencije, po­sle epohe surovih verskih i socijalnih netrpe­Ijivosti, one dovodi do logickih i prakticnih protivrecnosti i teskoea. Neograniceno prihvata­nje ideje beskonacne tolerancije po modelu “debatnog kluba” u krajnjoj liniji dovodi do ukidanja tolerancije: one na jednak nacin ot­vara vrata tolerantnima i netolerantnima i time brise granice tolerancije cineci je neo­dredenom i lisenom efekata. Ako neko zlou­potrebi neogranicenu slobodu misli i diskusije bez posledica, odnosno uz istu to­leranciju koja važi i za uzdržane i trpeljive, u cemu je onda razlika izmedu trpeljivosti i netrpeljivosti? Ako se, pak, trpeljivost shvati kao reciprocan odnos koji vazi samo za one koji su takode trpeljivi, onda je to odnos medu istomisljenicima, pa ona time vise i nije trpeljivost prema drukcijem misljenju, vec prosto saglasnost. Na treci paradoks toleran­cije ukazao je H. Markuze (Marcuse) svojim pojmom “represivne tolerancije”,koja odno­se tolerancije posmatra kao fenomen global­ne unutrasnje saglasnosti o trpeljivosti za one i među onima koji su unutar postojećeg es­tablishmenta, sa njegovim represivnim svojstvi­ma u kojima je i sama unutrasnja trpeljivost zapravo oblik konformizma i represije svih pre­ma svima, kroz apriorno prihvatanje i podrsku svemu postojecem. Markuze smatra da se tom unaprijed zadatom tolerancijom koja prih­vata i represivne komponente postojećeg po­retka, manifestuje bitna manjkavost savremene civilizacije, koja se sastoji u odsustvu i ukida­nju negativne dimenzije odnosa prema po­stojećem, bez koje nema “negacije negacije”,odnosno istinskog humanistitkog i demokrat­skog napretka. Trpeljivost uz suspenziju dru­ge, negativne dimenzije koja je “netrpeljiva i nepomirljiva prema regresivnom”, manifestu­je se i u vidu egzistentne netrpeljivosti poret­ka prema marginalnim i novim grupama i vrednostima, prema onima koji su izvan ok­vira datog poretka i izvan granica socijalnih nosilaca tolerancije.

Rasprave i dileme oko tolerancije odavno su prekoracile religijsko podrucje, prenoseći se na teren morala i politike. U raznim vari­jantama etickog relativizma i moralnog plura­lizma, doslo se do niza savremenih shvatanja i otkrica o uslovima i implikacijama principa tolerancije u drustvenim odnosima, posebno sa stanovista slobode i demokratije, kao i sa stanovista Ijudskog napretka, pri cemu se stare i nove ideje tolerancije medusobno po­vezuju u nove sinteze, koje otkrivaju svu du­binu i znacaj problematike trpeljivosti danas. Uopste se uzima da važenje nacela toleran­cije ne moze biti opste u svim sferama mo­raliteta i politike, pri cemu se izuzima pre svega minimum moralnih i egzistencijalnih normi i uslova (u politici: prirodnih prava i srodnih nacela), oko kojih se pitanje toleran­cije ne moze ni postavljati, jer su oni mini­mum uslova opstanka i drustvenih, odnosno politickih “pravila igre”. U tom su krugu i ide­je L. Kolakovskog, koji uz ostru kritiku dog­matizma tzv. doslednosti, koja cesto dovodi do fanatizma, preporucuje “nedoslednu ne­doslednost”, odnosno eticki relativizam u to­leranciji, pri cemu se izuzimaju elementarne situacije u kojima ne moze biti tolerancije (agresija, mucenje, genocid i sl.), a u svemu ostalom vazi nacelo slobode moralnog izbo­ra i uverenja pojedinaca, koje niko ne moze naterati da budu dosledni u situacijama u ko­jima doslednost postaje destruktivna ili apsur­dna (“borba do kraja”, “nehumana ili uvredljiva istinoljubivost” i sl.).

Liberalne ideje tolerancije su istorijski znat­no doprinele suzbijanju razlicitih oblika dog­matizma, fanatizma i iskljucivosti na razlicitim podrucjima zivota, pa i u politici, daleko nad­masujući horizont manihejskih i binarnih opo­zicija konzervativne politicke misli (“prijatelj­-neprijalelj" i sl.). Stavise, ideja tolerancije je u okrilju liberalizma stekla status kulturne i civi­lizacijske ideje, koja izvan horizonta stihije i konkurencije doprinosi normiranju i potpuni­jem etickom utemeljenju politike putem unosenja "pravila Igre” u politicki proces, cija su okosnica upravo pravila tolerancije. U siro­kom smislu, moze se reći da liberalima pri­padaju Ijudi koji imaju socijalne i politicke ideale, ali ako njihova realizacija dovodi do sukoba sa drugim ili do rđavih posledica, on­da oni svojim idealima postavljaju određene granice. Taj princip voljnog samoogranicava­nja je naizgled mala, ali u stvari krupna razlika u odnosu na dogmatike i fanatike koji to u principu ne cine. Vitalnost liberalizma je u to­me stouvažava Ideale i nastojanja drugih, cak i ako ih ne prihvata. U tom smislu se i savremena ideja tolerancije, koja je i dalje ot­vorena za rasprave i preciziranja, iznova vraca svojim racionalistickim etickim izvorima.

(c) Moralitet, pravednost, individualizam. 
U Kantovoj filozofiji razvijaju se, polazeći od ideja prosvetiteljstva, znacajni eticki postulati liberalizma. Poznato je Kantovo stanoviste po kome je sustina moralnosti u tome da se dru­ga osoba uvek mora uzimati kao cilj, a ne kao sredstvo, iz cega se izvodi i njegov ka­tegoricki imperativ. Ovakvo eticko nacelo rea­firmise Ijudsku individualnost, racionalnost i humanizam kao bitne vrednosti drustva, a to znaci I negaciju premoci kolektivnih sila i drzave nad covekom (Hobs, Hegel). Covek ne moze biti sredstvo vlade, a legitimna moze biti samo ona vlada koja priznaje i uzi­ma coveka kao punovredno biće i polaznu osnovu za svoju delatnost u vrsenju vlasti. Takva legitimnost je, prema liberalnoj teoriji, predmet stalnog ispitivanja. Glavne liberalne institucije i subjekti (javnost i javna upotreba uma, parlament itd.) nisu nista drugo do me­dijumi stalnog preispitivanja i kritike rada vla­de, instrumenti kontrole vlasti, odnosno organizovana javna motrista sa kojih drustvo neprekidno utice na politicki proces sa sta­novista postovanja autonomne i zasticene sfere Ijudskih prava i sloboda. Za razliku od teorija Bodena i Hobsa koji su polazili od ap­solutno obavezujucih ugovornih veza vladara i podanika (teorijski konstrukt koji omogucuje premoc drzave), u vreme i posle Reformacije razvila se relativizirana varijama politicke obli­gacije, ciji je glavni koren u pristanku gradjana, konsenzualna teorija. Po toj varijan­ti, vlast nije sama sebi cilj, vec ona postoji radi ostvarivanja volje gradjana. Pristanak gradjana na postojecu vladavinu uvijek zavisi od toga da Ii vlast ostvaruje inerese gradjana ili ne. U ovom drugom slucaju legitlmno je pravo gradana da povuku svoju politicku obligaciju prema vladi i da odrede nove uslo­ve pristanka drzeci se svojih prirodnih prava.

Na taj nacin, autonomnost, suverenitet i po­liticki subjektivitet gradjana osnovica su no­vog polozaja i drustvenog dostojanstva coveka. a ujedno i kljucni stubovi politickog poretka. Njihov krajnji garant moze biti i ne­prikosnoveno pravo na pobunu protiv vlasti i uslova vladanja koji su protivni pristanku i pri­rodnim pravima gradana, tako da je pravo na pobunu protiv nelegitimne vlasti, u stvari “pravo svih prava".

U filozofiji ranog liberalizma, isto tako, do­lazi do punog izrazaja stara ideja komunita­tivne pravde, postulat, koji se sa nastankom i ucvrscivanjem gradanskog drustva sve vise ostvaruje kao ideal “slabe drzave i jakog drustva", dakle drzave koja nece ostvarivati prinudu nad svojim gradjanima, vec im pruzati zastitu i omogucavati njihovu samo­stalnost u koriscenju prirodnlh i drugih priz­natih prava. Kasniji drustveni razvoj ce sve vise isticati novi princip distributivne pravde, koji ce pratiti politicki i drzavni intervencioni­zam i razliciti oblici posreciovanja i spo­razumevanja medju velikim socijalnim grupacijama. To ne znaci da je rec o isk­ljucujucim ili alternativnim, vec o komplemen­tarnim principima pravicnosti. Naime, izvorno liberalno nacelo da se niko ne smije povrediti (Neminem laedere), u politickoj praksi libe­ralnih vlada i dalje ostaje kao neka vrsta pro­tivteze distributivne pravde i nacela da “svakom pripada svoje" (Suum quique tri­buere). To prakticno znaci da se ovi razliciti prinecipi moraju miriti, a ne medusobno uki­dati, tako da pravicnija drustvena preraspo­dela ne mora znaciti da zbog toga bilo ko mora biti unisten, a posebno da se zbog toga moraju zrtvovati izvorna nacela liberalizma.

O uslovima slozenog modernog drustva, sa mnogim unutrasnjim suprotnostima i meduzavisnostima, sve teze postaje realizo­vati klasicno liberalno nacelo o "malo vlade”. Kako uočava Dejvid Nikols (Nicholls), danas je tesko ustanoviti koliko je vlade "malo” ili”dovoljno”, pogotovo u uslovima rastucih zahtjeva i pritisaka iz drustva prema vladi. Ni­kols ukazuje da u tom smislu liberalizam H.Spensera (Spencer) ili T. Grina (Green), koji su se cvrsto drzali nacela o”malo vlade”, da­nas pripada idealistickim tradicijama liberaliz­ma, koji taj idealizam pokazuje i u pogledu verovanja u potpunu racionalnost coveka, odn. “Ijudske prirode". S druge strane istorij­ske rezerve liberalizma u danasnjim uslovima nisu samo u obimu drzavnih intervencija ili politickog posredovanja nego i u kvalitetu i metodama tog posredovanja. Drugim recima, problemi liberalnih vrednosti u njihovom sa­vremenom zivotnom ciklusu sve vise se postavljaju kao problemi pluralizma i demo­kratije, a problemi demokratije i kao problemi ocuvanja i reafirmacije nekih znacajnih libe­ralnih vrednosti u ukupnoj politickoj konstitu­ciji drustva.

Jedna od najizrazitijih karakteristika izvor­nog ili ranog liberalizma bila je vrednost in­dividualizma (cesto nazvanog posednicki individualizam, i to u dvostrukoj funkciji: s jedne strane emancipacije od staleske zavi­snosti i zatvorenosti, a s druge,slobodne tržisne konkurencije nezavisnih individua, po­sednika). Individualizam rane liberalne faze svodio je socijalne odnose na moraIne odne­sa individua, utemeljene na slobodi izbora i moralnoj autonomiji licnosti. Drugu stranu ovako pojmljenog individualizma i licne slo­bode cini licna odgovornost i inicijativa (preduzimljivost), koja se sa porastom licnih motivacija pretvara u mocan produktivni po­tencijal privrednog i drustvenog razvoja, na­suprot skucenim i zatvorenim strukturama feudalne reprodukcije. U tom je smislu libe­ralizam filozofija koja se od svojih pocetaka usmerava protiv kolektivizma, holizma i or­ganskih teorija o drustvu i drustvenim odno­sima. Medutim, filozofski smisao individualiz­ma i lične autonomije nije isti u svim strujama i epohama liberalizma. Medju pretecama libe­ralizma i zagovornicima individualizma, kakav je bio T. Hobs, vizija coveka i “Ijudske priro­de” pretezno je pesimisticka. lako je zagova­rao individualizam, Hobs je u uslovima razornih sukoba unutar drustva, kao prvu po­trebu svakog pojedinca video potrebu za si­gurnoscu, onom vrijednescu koja se moze steci i ocuvati samo posredstvom moćne drzave, Levijatana. Bez ove nema ni indivi­dualizma ni licne slobode.

Nasuprot Hobsu i, kasnije, Hegelu koji su veličali jaku drzavu i pravom uredjeno drustvo kao oličenje razuma, najveci broj liberalnih mislilaca smatra da licna autonomija i slobo­da izviru iz prirodnih prava i najbolje se čuva­ju u uslovima lične inicijative i drustvene samoregulacije. Reč je o otvorenoj drustve­noj sredini, slobodnoj i nesputanoj klimi u ko­joj svaka individua ima mogućnosti da se razvije i dozri u onome sto je, inače, generički svojstveno “Ijudskoj prirodi” (razum, teznja ka sreci, slobodi, dobrobiti i sl.), ali i u onome sto je individualno neponovljivo i svojstveno samo svakom pojedincu kao konkretnom bicu. Samo u ambijentu drustvene i lične slo­bode, sloboda se razvija i prihvata zajedno sa odgovornostima koje ona podrazumeva, raskidajući sa zavisnostima i stegama drugih, čovek kao produktivna i nezavisna ličnost zivotne probleme resava samostalno i u rav­nopravnoj saradnji, a ne na stetu drugih ili na njihov teret. Medjutim, kako to ističe R. Penok(Pennock), Hobsov individualizam sam po sebi nije dokaz da je on demokrata i Zastup­nik demokratskog drustva. Zbog toga se ni individualizam ni kolektivizam mia priori ne mogu smatrati kao dovoljan uslov, ali ni kao nuzan antipod demokratije. Rec je o razlicitim koncepcijama i filozofijama drustva i čoveka,koje, uzete za sebe, mogu odvesti do ekstre­ma koji negiraju demokratiju: dosledni kolek­tivizam lako se pretvara u populizam, demagogiju iIi totalitarizam, kao sto se, s dru­ge strane, krajnji individualizam moze pretvo­riti u elitističko, kastinsko zatvoreno društvo nejednakih, prema tome u drustveni oblik koji nema niceg zajednickog sa demokratijom (kao drustvom jednakosti,ili barem jednakih sansi). Razlika liberalizma i demokratije nije u nekoj suprotnosti i nespojivosti individualiz­ma i kolektivizma, već u meri u kojoj se oni priznaju i preuzimaju operativna nacela drustvenog uredenja. Granice jednog i dru­gog u praksi nije jednostavno odrediti, a jos manje opravdati.

Liberalna drzava i liberalna demokrati­ia

U odnosu na liberalnu demokratiju koja je jedan dugotrajni i istorijski promjenljiv poli­ticki oblik, liberalna drzava je uzi i instrumen­talni oblik najvise drzavne organizacije, koji je samo deo liberalne drustvene i politicke strukture u njenim epohalnim transformacija­ma. liberalna drzava istorijski prethodi razvo­ju liberalne demokratije, obrazujuci njene prve politicke oslonce, i to tako sto se ucvrsti­la pomoeu, a delimicno nasuprot apsoluti­stickoj monarhiji, koja je koncentracijom ekonomskih i politickih snaga, kao i uprav­Ijacke sposobnosti zapravo posluzila kao prolog prodoru liberalne drzave. Liberalna demokratija, kao kasnija tvorevina, nastaje izmodifikacije cistih nacela liberalizma sa principima demokratije, posebno naglasenim u tradiciji francuskog liberalizma, sto pokazu­je da liberalizam u nekom potpunom obliku istorijski ni u jednom razdoblju i ni u jednoj zemlji nije bio do kraja realizovan.

lako je, po klasicnoj teorijskoj definiciji, liberalna drzava tip tzv. »slabe drzave« (od­nosno zastitnicke organizacije koja sluzi pri­vatnim posednicima, gradjanima, »nocni cuvar.«), bez vecih ingerencija u socijalnom domenu, uz pravna ogranicenja i kontrolu, uočljive su znacajne promene u snazi i interventnim aktivostima ove drzave u pojedinim razdobijima epohe liberalizma. Uplitanje ove drzave u drustvo na unutrasnjem planu jaca sa produbljivanjem klasnih suprotnosti unutar gradanskog poretka i pojavom snaga koje politicki csporaliaju odnose unutar liberalnog drustva, pre svega odnose sve izra.zenijih ne­jednako5ti. S druge s'rane, 'lee od samih pocetaka postoji razlicito delovanje liberalne dr~ave na spoljasnjem planu. Liberalna : to­lerantna ..kod kuce.., ova dr~ava je militantna, despotska : neumo!j:va n& spoljasnjerr. p;anl,,;,pre svega u kolonijama i na osvojenim i za­visnim teritorijama, na Cijoj se eksploataciji iz­graduje liberalni ..mir u sopstvenom domu".

Za razliku od raznih oblika personalizova­ne drzavne vlasti, autokratija i decizioni­stickih, neogranicenih oblika drzavne intervencije i odlucivanja, liberalna drzava je pravom ogranicena drzava (pravna drzava ili drzava zasnovana na vladavini prava), dakle u isto vreme i neutralna drZava koja nepristra­snim ponasenjem garantuje slobodu i pravnu jednakost trzisnih subjekata. Konstitucionali­zam kao sinteza i najvisi oblik garantije pri­vatnog statusa gradana u liberalizmu, obuhvata zakonima i drugim aktima vec priz­nata prava, a ustav kao okvir ne moze se menjati bez posebnih garantija ne samo za vecinu vec i za manjine i cije se tumacenje i primena zasticuju od za to posebnih organa, ustavnih sudova ili drugih institucija. U poli­tickoj istoriji, liberalna drzava je i prvi oblik dosledno institucionalizovane vlasti, vlasti ciji je odnos prema drustvu i gradanima unapred propisan, ogranicen i kontrolisan, sto je ogro­man napredak u razvoju demokratije i poli­ticke kulture u svetu. Medutim, ogranicenja i garancije »objektivnog odnosenja« liberalne drzave nisu samo u eksplicitnim pisanim ili drugim normama I konvencijama. One leze u samoj strukturi vlasti i institucija, pre svega u primjeni nacela podele vlasti, koje saci­njavaju branu prekomernoj koncentraciji po­litic!;ih ovlascenja u jednom organu ili grupi i koje omogucuju uzajame ravnoteže i kon­trolne procese medu pojedinim granama vla­sti. Ogranicenja drzavne vlasti u odnosu na gradane znacajno su garantovana i instituci­jom opste politicke reprezentacije, koja libe­ralnoj drzavi, kao sredisnja institucija u odvijanju politickog procesa, daje tormu par­lamentarne demokratije.

Parlament je u liberalnoj drzavi nastao u procesu odvajanja javne i privatne sstere, od­nosno oblikovanja javne stere u skladu sa potrebama i interesima privatne stere, koja je obuhvatala prosireni politicki prostor mnostva pravno i politicki subjektiviranih pojedinaca, za koje je institucija parlamenta bila kljucno mesto okupljanja, artikulocije i sinteze zajed­nickih i opstih potreba i interesa. Po Milovoj definiciji, parlament je pre svega meslo slo­bodnih debata u kojoj se politika i politička istina teorijski traze, utvrduju i obelodanjuju. Medutim, ovde je u stvari reč samo o "pro­sečnim interesima posedničkih klasa u njihovorn posedu svojine, pa i same države. Da je zaista tako, otkriva i klasični Milov trak­tat o predstavničkoj vladi, u kome elemnti prava na političko predstavljanje (aktivno i pa­sivno) i izbor, ostaju zavisni od posedovanja (imovnog cenzusa), obrazovanja (ignorance as a bar to representation) i predstavljanje gradova (sa mnostvom radnika) na principu uzorka tvirtuelna reprezentacija). Inače, parlament kao institucija je u liberalnoj držtavi deo trijadične političke strukture nastale iz podvajanja javne i privatne sfere: reprezenta­tivne(parlamentarne) i medijacione strukture ili srednjeg nivoa politicke organizacije koji je neophodan za povezivanje bazirane (gradan­ske) sa sredisnjim (parlamentarnim) nivoom politicke strukture i koji se pre svega sastoji od politickih partija (detektora i usmerivanja razlicitih interesa) i javnosti Gavnog mnenja, kao "polja napetosti izmedu gradanskog drustva i države - Habermas). Kad je rijec o pravima i slobodama gradana, njih izvorno tini krug civilnih prava: koja zastitu dobijaju u sudskim ustanovama, zatim u političkim pravima, koja se garantuju institucijom poli­titkog predstavljanja (parlamentom) i najzad krug socijalnih prava iza kojih stoji izvršna ili državna vlast u užem smislu rijeci.

Liberalna držtava je politicka organizacija kojom potinje modifikacija klasičnih koncep­cija neogranicenog dr:tavnog suvereniteta, njenim zamenjivanjem idejama narodne iii, preciznije, gradjanske suverenosti, koji impli­cira ne neko najvise i apsolutno, hijerarhijski utemeljeno srediste svima i svemu na­dredene vlasti ("svaka apsolutna suverenost trazi svoga tiraninau), vec ideju horizontalne, ogranicene (u demokratskom smislu) i kon­trolisane suverenosti u smislu sposobne i efi­kasne vladekoja uvek radi u granicama prava, odnosno ustava. To je nacelo bit no i za savremenu koncepciju suverenosti, jer su sva savremena drustva slo:tena u etnickom i drugom s1nislu, sastavljena od mnogih po­sebnih i specificnih grupa i manjina koje valja ravnopravno stititi i podsticati. Otuda bi svakon zasnivanje drzave na apsolutnom suverenite­tu, otvorilo vrata politickoj opresiji, koja je ne­spojiva sa politickim etosom liberalizma. U tom smislu je liberalna drzava onaj tip drzave koji tezi minimal nom uplitanju u privredu i drustvo, drzava koja deluje na nacelu laisser faire- laisser passer, dakle na ocekivanjima maksimalne drustvene (trzisne) samoregula­cije, ambijenta slobode.

Elementi "mesovitog u politickog oblika u liberalnoj demokratiji izrazeniji su nego u dru­gim tipovima demokratije. lako se ovaj tip de­mokratije pojavljuje u mnogim savremenim klasifikacijama, neki pisci smatraju, imajuci u vidu da je liberalizam od samih pocetaka sumnjicav i selektivan prema demokratiji (kao politickom sistemu socijalne jednakosti i par­ticipacije), a kasnije i u sve vecem razlilazenju sa uvecanim demokratskim zahtevima, da je izraz "liberalna demokratijau svojevrsni con­tradictio in adiecto. Valja, medutim, imati u vidu cinjenicu da u mesovitom sistemu libe­ralizma i demokratije (koji je kompromisan i time u skladu sa liberalnom tradicijom) ima distinktnih crta, kao sto su ogranicavanje nadmoci vecine pravima manjina, prihvatanje drustvenog i politickog pluralizma i kompeti­cije, pa i otvorenih pritisaka iz drustva prema drzavi, individualna prava i, posebno odgovornosti. Pa cak ako se u svojoj konzer­vativnoj fazi koja počinje sredinom XIX veka, liberalizam sve vise priblizuje modelu demo­kratskog elitizma, on ne samo po svojim k­ljucnim vrednostima vec i po politickom metodu, ostaje unutar polja demokratskih procesa i oblika, i to narocito kao stalni ko­rektiv prema tendencijama kvarenja i degra­dacije koji su vidljivi u drugim, a narocito populistickim i demagoskim oblicima demo­kratije, kao i prema ekscesima koje izaziva tzv. demokratska socijalna drzava. To korek­tivno delovanje liberalnih elemenata demo­kratije posebno je vidljivo u koncepcijama i praksi savremenog neoliberalizma.

Neoliberalizam

Period posle Drugog svetskog rata doveo je u zapadnim demo­kratskim zemljama do sirokog angazovanja najsirih slojeva u ratnim naporima i kao re­zultat tog ucesca u prvim posleratnim godi­nama rastu ekonomski zahtevi za kompenzacijama i poboljsanjem socijalnog polozaja donjih i srednjih drustvenih slojeva. To dovodi do promena u smeru aktivnosti drzave. koja je u ratnim godinama i inace u svojim rukama nagomilala veliku ekonomsku, organizacijsku i informaticku moc. Postepeno se ratna hiperaktivna drzava pretvara u soci­jalnu drzavu, nastojeci da odgovori po­vecanim ekonomskim zahtevima iz drustva. To prakticno znaci da se modifikuju i tradi­cionalni liberalni ideali i vrednosti u zemljama klasicnog liberalizma (Engleska, SAD. skan­dinavske zemlje) i da se u drustveni poredak liberalizma postepeno ugraduju vrednosti so­cijalne demokratije, pa i socijalizma. Tako je vremenom nastala ndrzava blagostanjan, ndrustvo obiljan ili tzv. narodni kapital (Gel­brajt). Izdaci ove drzave su do pocetka se­damdesetih godina ogromno narasli, a mogucnost da se koncepcija drzave blagostanja odrzi tokom vise od dye posle­ratne decenije, stvorena je preko svetskog trzista i izvlacenja superprofita iz manje raz­vijenih delova sveta (zakon nejednake razme­ne) i njegove preraspodele na nize drustvene slojeve i siroku skalu socijalnih izdataka u razvijenim metropolitenskim centrima na Za­padu. Kao sto je poznato, socijalna drzava je razvila sistem socijalne politike u oblasti drustvenih sluzbi, javnih radova, prekvalilika­cija i uopste odrzavanja standarda sirokih slojeva stanovnistva, dok je razvoj svetske periferije u toj fazi bio prakticno veoma usporen.

U sledecoj fazi, koja se jasno manifestuje krajem sedamdesetih, nivo socijalnih zahteva drustva prema drzavi toliko je narastao da se ovima sve teze moglo udovoljivati, sto je do­vodilo u krizu legitimacijske osnove socijalne drzave. U meduvremenu, na svetskoj periferiji su dovrseni procesi dekolonizacije i poli­tickog oslobadanja niza zavisnih zemalja, sto je unekoliko otezalo uvecanje dobiti u nejed­nakoj razmeni koja je donela bogatstvo raz­vijenim zemljama svetskog centra. S druge strane, nastali su novi veliki centri moti u Evropi i Aziji (Nemacka, Japan), sto je ozbi­Ijno ugrozilo konkurentsku moc i vodecu ulo­gu zemalja klasicnog liberalizma, ukljucujuci i SAD. U poznim osadesetim, pored toga,osecaju se jasni znaci duboke krize zemalja tzv. realsocijalizma, koje oeito i sve brzim tempom gravitiraju ka ekonomskom, socijal­nom i politiekom krahu. Koncepcije socijalne drzave i socijalnog modela privrede i uprav­ljanja sve vise postaju negativni obrasci preura­njenih, neefikasnih i utopijskih drustvenih poredaka sa ogranicenim istorijskim trajanjem.

Sve ove okolnosti dovode do ozivaljava­nja liberalne filozofije privrede i drustva na Za­padu, a povratak nekim bitnim liberalnim vrednostima i tekovinama sve vise se prepoz­naje kao neophodna pretpostavka za neoli­beralnu reformu postojecih sistema socijaine drzave na Zapadu. Velika ocekivanja miliona Ijudi da ce im iskljucivo bogata drzava rjesavati liene i porodicne probleme kroz po­litiku visokog opsteg i zajedničkog standarda i drzavnog finansiranja socijalnih izdataka i si­gurnosti, dovela su do masovne demotivacije i smanjene odgovornosti za sopstveni i lični napor u borbi za odrzavanje zivotnog stand­arda i povoljnog socijalnog polozaja uopste. To stanje u odnosima drzave i drustva rezultiralo je u drastičnoj redukciji reprodukcijske moci nekadasnjih ekonomskih velesila, od kojih su neke gotovo sasvim izgubile svoju nekadasnju moc, a sa njom i svjetski prestiz i vodeci polozaj.

Rast protivrjecnosti unutar socijalne drzave doveo je u osamdesetim godinama na vlast snage neoliberalizma, koje su pro­gramski najavile reprivatizaciju sirokih oblasti socijalizovane privrede i potrosnje, uz povrat­ne povecane zahtjve i ocekivanja drzave od privatne i lične inicijative u privredi i drustvu uopste. Motivi trzisnog drustva i kompeticije, iznova postaju pokretačka snaga u nizu za­padnih zemalja, a nivo sosijalnih izdataka i zastite sistematski se reducira na bitno manji nivo od ranijeg. To su krupne proromjena u uslovima globalne drustvene reprodukcije ko­je su u Engleskoj obelezene erom tzv. tacerizma, a u SAD erom reganisticke eko­nomije (Raeganomics) u osamdesetim godi­nama naseg veka. Uporedo sa ovim dolazi i do znacajnih pomeranja kulturi, politici i drstvenim odnosima u pravcu reafirmacije liberalnih vrednosti i ideala. Tako, na primer, za odnose neoliberalnih pored aka prema drugim zemljama iznova vale kriterijumi "postovanje ljudskih sloboda i prava", a sa progresivnom krizom socijalistickih sistema, ovima se postavljaju zahtevi u pravcu neoli­beralnih reformi, sto vodi novom i dubokom pomeranju i pregrupisavanju snaga u svetu. U toj situaciji liberalizam iznova postaje neka vrsta univerzalnog ideala, ili barem politickog postulata pod Cijim se okriljem ostvaruju novi oblici dominacije zemalja svetskog centra, prema zavisnim zemljama periferije i postko­munistickih rezima u Evropi. Ovaj proces ot­kriva poznu konzervativnu prirodu I osvajacke pretenzije liberalizma na svetskom planu, jer se novi svetski poredak vidi U obra­scima univerzalizacije i globalizacije liberalnih vrednosti, koje omogucuju otvorenu penetra­ciju i dominaciju razvijenih zemalja nad veli­kim nerazvijenim podrucjima svijeta. U svim tim promenama stvaraju se i nove strukture i hijerarhije unutar svetskog centra, u kome ne­kadasnje porazene zemlje u Drugom svet­skom ratu imaju sve znacajniju, ako ne i vodecu ulogu.

Kraj osamdesetih i pocetak devedesetih godina, medutim, otkriva i granice neoliberal­nih poredaka, sa sve primetnijim produbljiva­njem unutrasnjih nejednakosti unutar razvijenih zemalja, a jos vise u medunarod­nim odnosima i na svetskom planu. Degra­dacija donjih slojeva i svetske pe~iferije ne moze se tolerisati do granica koje iznova ugrozavaju socijalni mir i privrednu etika­snos!. Tir.le se objasnjavaju i najnoviji procesi revalorizacije odredenih elemenata socijalne drzave u strukturi neoliberalnih drzava na Za­padu, iako su ove nove socijalne reforme veoma usporene i povezane sa daljim brizljivim cuvanjem osnovnih vrijednosti liberalne privrede i liberalne demokratije. Obnavljanje nekih elemenata socijalne drzave vidi se na­rocito u skandinavskim zemljama, ali i u SAD, jer se protivrecnosti izazvane ostrim merama neoiiberalne vladavine osecaju u gotovo svim razvijenim zapadnim zemljama. Tako dolazi­mo do paradoksa da 56 neoliberalizam ucvrscuje u ranijim socijalistickim zemljama. Dok se u zemljama sa vekovnom liberalnom tradicijom sadasnji liberalni ciklus u privredi i drustvu. iznova dovodi u ravnotezu sa nekim tekovinama socijalne drzave. U svakom slucaju. poslednje godine XX veka proticu u znaku stalnog smenjivanja ciklusa neoliberal­nih i socijalnih reformi na Zapadu, a taj pro­ces postepeno se prosiruje i na istocni deo svijeta.

Milan Matić

LITERATURA 
A. de Tokvil, 0 demokratiji u Americi/, Izdavacka knjizarnica Z. Stojanovica, Novi Sad, 1991. 
OZ. Lok, DYe rasprave 0 v/ad/, Mladost, Beograd, 1978. 
OZ. S. Mil, 0 slobodi, Ubertas, Beograd, 1988. H.Laski, Sloboda u modernoj drzavi,Radnicka stampa, Beograd, 1985. 
Lj. Tadic, Nauka 0 politici, Rad, Beograd, 1988. 
N. Bobio, Buducnost demokratije, Ubertas, Beograd, 1990.

Napomena: Preuzeto iz Enciklopedije političke kulture 
Savremena administracija, Beograd 1993.